HÒ

Hò là một thể loại diễn xướng nhạc điệu phổ biến trong đời sống con người từ thời cổ đại, khởi nguồn từ tập quán sinh hoạt vùng chiêm trũng, diễn tả tâm trạng của con người lao động.

Trong nền âm nhạc dân tộc dân gian, Hò là một trong những thể loại gắn bó thân thiết với sinh hoạt lao động của người dân Việt. Hò có thể chỉ là một làn điệu duy nhất, nhưng cũng có khi là một tập hợp nhiều làn điệu có chung thuộc tính về nội dung cũng như hình thức biểu hiện nghệ thuật. Có thể nói thức ăn tinh thần chính của dân Nam Bộ trong buổi đầu là tiếng hò câu hát. Đã có một thời, những điệu hò được xem như món ăn tinh thần không thể thiếu trong cuộc sống. Từ miền sơn thượng với bao thác ghềnh hiểm trở, đến miền đồng bằng phì nhiêu, bao la bát ngát, cho tới tận những nơi cửa biển hay ngoài khơi xa sóng to gió cả, đâu đâu cũng vang vọng những giọng hò. Hò bảng lảng dọc triền sông, hò lãng đãng trên những cánh đồng lúa chín mùa thu hoạch, hò xuất hiện trong sinh hoạt hàng ngày ở mỗi miền quê… tất cả đã góp phần tạo nên một kho tàng phong phú và đa dạng các loại hò.

Ngày nay, đời sống hiện đại, làn sóng công nghiệp hóa cùng biết bao thăng trầm của thời cuộc đã làm lãng quên rất nhiều sinh hoạt nghệ thuật dân gian. Đi canô, xuồng máy, người ta không còn cần đến những điệu hò… ơ… trên sông nước mỗi sớm chiều. Phương thức gặt lúa, đánh bắt trên sông đã không còn như xưa, khiến mất dần những giai điệu của Hò cấy lúa, cũng như Hò giựt chì, Hò leo dốc, Hò kéo gỗ… Thẩm mỹ, nhu cầu nghệ thuật của các lớp con cháu thế hệ mới đã thay đổi cơ bản với khá nhiều những nét văn hóa nói chung, âm nhạc nói riêng du nhập từ nước ngoài. Và, cũng như nhiều thể loại âm nhạc dân gian khác, các điệu hò dường như chỉ còn tồn tại trong ký ức của một thời vang bóng. Tuy vậy, để bảo tồn những giá trị của thể loại âm nhạc này, đây đó, người ta đang nỗ lực phục dựng, bảo lưu một vài điệu hò được xem như có tính nghệ thuật cao, nhằm tạo dựng một bức tranh khái quát về Hò của người Việt, giúp những thế hệ sau có thể tìm hiểu được những nét độc đáo nhất về một thể loại âm nhạc đã từng có thời gian gắn bó thân thiết với cuộc sống của biết bao thế hệ người dân Việt. 

Cũng như tên nhiều miền của đất nước, hò là một điệu dân ca phổ biến ở Nam Bộ nói riêng. Hò được gắn liền với sông nước, với khung cảnh êm ả, phẳng lặng. Với một âm hưởng phóng khoáng, tự do, mang ít nhiều nhân tố "tự sự", "vịnh thán", hò thường được dùng để ngợi ca hay đề cao một đạo lý tốt đẹp nào đấy như lòng chung thủy sắt son, niềm tin yêu chặt dạ bền lòng...

Âm điệu của các thể loại hò ở từng địa phương thường không giống nhau về chi tiết luyến láy, về cách xử lý các "âm điệu" giữa câu, hay có đôi khi cũng khác nhau về kết cấu toàn bộ. Thí dụ như: hò Đồng Tháp thì kết ở một nốt thuộc "át âm", nhưng trong lúc đây, tuy cùng một điêu thức "xon", nhưng hò Miền Đông, hò Bạc Liêu, hò Gia Ninh, thì lại dùng nốt chủ âm để kết hoàn toàn.

Việc xử lý kếu cấu này tùy thuộc vào phong cách, vào nội dung của từng vùng, nhằm thể hiện được tính cách riêng biệt, màu sắc độc đáo, chứ không phải là không có dụng ý. Thông thường do ý nghĩa của nội dung lời hò giữ vai trò quyết định, nên giai điệu của hò này được tiến hành theo đường nét bình ổn, "lên dần" hoặc "xuống dần", cố tránh những bước nhảy quãng đột xuất, nhằm tạo ra một phong vị êm đềm, nhẹ nhàng như kiểu "ngân nga, tự sự", nặng đi vào chiều sâu lắng hơn là ầm ĩ, huyên náo. Họ không bao giờ chịu hạn chế lời ca trong một điệu, hò tuỳ hứng mà sáng tác, tuỳ nội dung mà định hình thức của nốt nhạc. Nhưng luôn luôn, họ có cung đoạn riêng để quyết định cho sự hô ứng, cho lúc nghỉ ngừng. 

Nội dung lớn của hò phần lớn dựa trên cơ sở của lối thơ lục bát, nhưng khi xử lý thì có thể giữ nguyên, hoặc có khi lại mở rộng dài hơn để khớp với âm điệu của câu hò. Vì thế việc sáng tác ra những câu hò được đông đảo quần chúng tham gia dễ dàng và nhanh chóng thu hút được sự hâm mộ của quần chúng. Về tháng bảy âm lịch, thường là mùa cấy rộ và cũng là lúc mà các "vạn" cấy (như phường, hội) được có dịp trổ tài vừa cấy giỏi lại vừa hò hay... và dĩ nhiên sau những lần gặp gỡ, biết mặt... biết tài nhau... là đến những lời hò hẹn cho những ngày sau mùa gặt hái...

Hò phần nhiều là sinh hoạt mang tính diễn xướng tập thể. Tựu trung, các điệu hò được chia thành 2 lớp rõ rệt, một lớp gọi là XƯỚNG (cái xướng - do một người hát), lớp còn lại gọi là XÔ (con xô - do vài người hoặc cả một nhóm đồng thanh phụ họa đáp lại), tất cả được kết nối liên tục.

 

Xướng---Xô---Xướng---Xô---Xướng---Xô---à

 

Trong đó, lớp XƯỚNG là phần lời ca - nội dung chính của điệu hò, thường rất phổ biến là thơ lục bát và lục bát biến thể. Một bài hò dài hay ngắn hoàn toàn tùy thuộc vào dung lượng lời ca. Những câu thơ thường được phân ngắt thành nhiều dạng khác nhau tùy vào sở thích nghệ thuật vùng miền với phương pháp điệp từ, đảo từ và thêm những hư từ chen giữa. Ví dụ: một câu Hò mái nhì xứ Huế:

Chiều chiều trước bến Văn Lâu

Ai ngồi, ai câu, ai sầu, ai thảm?

Ai thương, ai cảm, ai nhớ, ai trông?

Thuyền ai thấp thoáng bên sông

Đưa câu mái đẩy, chạnh lòng nước non

Sẽ có thể hát như sau:

Hơ… hờ... ờ

Trước bến…

Ơ… hờ… ơ hờ…

Chiều chiều trước bến Văn Lâu,

Ai ngồi, ai câu, ai sầu, ai thảm?

Ai thươn,g ai cảm, ai nhớ, ai trông?

Ơ… hờ… ơ hờ…

Thuyền ai thấp thoáng trên sông

Đã đưa câu mái… ơ… hơ… đưa câu mái đẩy, chạnh lòng… hơ… ơ… hơ… đưa câu mái đẩy chạnh lòng non ơ…nước non…ơ… hơ…

 

Hay với điệu Hò chèo thuyền Bắc Bộ, câu thơ lục bát:

Chồng chài vợ lưới con câu

Sông Ngâu bể Sở biết đâu bến bờ

Sẽ được hát thành:

(Xướng) Chồng chài là chài vợ lưới

(Xô) Dô, dô khoan dô hầy

(Xướng) Vợ lưới thì con câu

(Xô) Dô, dô khoan dô hầy

(Xướng) Sông ngâu là ngâu bể sở

(Xô) Dô, dô khoan dô hầy

(Xướng) Biết đâu, đâu bến bờ?

(Xô) Dô, dô khoan dô hầy, dồ i khoan í dô ồ hầy

Sau lớp XƯỚNG, đám đông (lớp XÔ) sẽ hát phân đoạn phụ họa. Đây là những nét giai điệu định hình với những hư từ cố định, mang tính đặc trưng cho thể loại. Chỉ cần nghe những câu ca như: hò ơ, ơ hò, là hụ là khoan, dô khoan dô hầy, khoan ơi khoan… là ta có thể đã biết ngay đó là điệu hò nào.

Sẽ thấy lớp XÔ phụ họa chính là những nét giai điệu định hình với những hư từ cố định, mang tính đặc trưng cho thể loại. Thậm chí, chỉ cần nghe những tổ hợp câu ca lớp XÔ như: hò ơ... ơ hò, là hụ là khoan, dô khoan dô hầy, khoan khoan hò khoan, khoan ới dô khoan… là ta có thể đã biết ngay đó là điệu hò nào. Các tổ hợp điệp khúc này có tiết tấu nhấn chu kỳ rõ rệt, đóng vai trò hỗ trợ sự thống nhất động tác cho cả nhóm người đang cùng lao động.

Trong âm nhạc cổ truyền Việt Nam, đại đa số các làn điệu âm nhạc sinh ra thường gắn bó hữu cơ với một sinh hoạt cụ thể, với một công việc lao động nào đó trong cuộc sống. Người ta gọi đó là tính thực hành xã hội của làn điệu. Hát ru dùng để ru con ngủ, hát trai gái dùng trong sinh hoạt giao duyên, hát đồng dao gắn bó với trò chơi trẻ nhỏ, nhạc đám ma thì dùng trong nghi thức tang lễ… Với các điệu hò, sự gắn bó với những sinh hoạt trong cuộc sống lại ở tầng bậc phức tạp hơn.

Có những điệu hò, dường như chỉ cần nghe tên gọi đã thấy rõ tính thực hành xã hội của nó được “cụ thể hóa” như thế nào. Chẳng hạn Hò giã gạo, thủa ban đầu ắt dùng trong khi giã gạo, Hò giật chì hẳn được dùng khi kéo lưới (vì viền tấm lưới đánh cá có buộc các cục chì, khá nặng khi kéo), Hò kéo gỗ để dùng khi cả nhóm người kéo cây gỗ nặng, Hò leo dốc dùng khi cả đoàn người gồng gánh cuốc bộ lên đèo cao, dốc ngược…

Nhìn trên tổng thể, có thể tạm chia hò ra thành 2 loại:

+Loại gắn bó với những sinh hoạt sông nước, như Hò giật chì, Hò kéo lưới, Hò kéo chài, Hò mái ba, Hò Đồng Tháp, Hò mái nhì, Hò mái đẩy, Hò mái chè, Hò mái nện, Hò mái ba, Hò mái duỗi, Hò mái xắp, Hò chèo đò, Hò chèo thuyền...

+ Loại gắn bó với những sinh hoạt trên cạn, như Hò đạp lúa, Hò Xay lúa, Hò leo dốc, Hò kéo gỗ, Hò nện (Hò hụi), Hò giã gạo (Hò khoan), Hò giã vôi, Hò giã đậu, Hò cấy, Hò giọng đồng, Hò tát nước, Hò vân, Hò là, Hò hí la, Hò phơi xăm, Hò nậu xăm, Hò lĩa trâu, Hò ý gia, Hò quét vôi, Hò kéo thác, Hò dẩy nôốc, Hò nghé ngọ (Hò gọi nghé), Hò khâu đay, Hò khâu song, Hò giả điệp, Hò đưa linh, Hò bài chòi, Hò bài thai, Hò bài tiệm, Hò nàng Vung, Hò mài dừa, Hò đẩy xe mía, Hò khiêng xe nước… Trong hò trên cạn, lại có những loại hò gắn liền với nghi lễ tín ngưỡng như Hò đưa linh (chuyên dùng trong tang lễ đồng bằng Nam Bộ), Hò bả trạo (chuyên dùng trong Lễ cầu ngư của cư dân ven biển Phú Yên…

 

Trong phân bố địa văn hóa, hò chủ yếu tập trung ở miền Trung và miền Nam. Có thể khẳng định, số lượng các điệu hò là rất lớn. Ở đây, chúng tôi chỉ thâu tóm, lượm nhặt tên gọi các điệu hò hiện hữu trên hệ thống tư liệu, chứ phần lớn trong số đó, người viết bài này (dù là một nhà dân tộc nhạc học chuyên nghiệp) cũng chưa từng được nghe (!) Nói thế để thấy được sự phong phú, đa dạng của các điệu hò trong nền âm nhạc cổ truyền Việt Nam.